نويسنده: محمد جواد توكلي

انتشارت: وثوق (شماره تماس  02537735700 ، 09122525839 )
تاريخ نشر: 1395

در مباحث اقتصاد سياسي، جمعيت، عليرغم برخي اختلاف نظرها، به عنوان يکي از عناصر قدرت سياسي و اقتصادي کشورها قلمداد مي‌شود. در عصر حاضر کشورهاي مختلف به شدت روند تحولات جمعيتي خود را رصد مي‌کند. يکي از دلايل اين امر بروز مشکلات اقتصادي ناشي از سياست‌هاي کنترل جمعيت از جمله مشکل کاهش نيروي کار، سالخوردگي جمعيت و مسائلي از اين دست است.

اعمال سياست‌هاي کاهش جمعيت در جمهوري اسلامي از اوايل دهة هفتاد نيز به تدريج تبعات ناگوار سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي خود را نمايان مي‌سازد. بر اين اساس، سال‌هاست مقام معظم رهبري بر لزوم تغيير اين سياست‌ها و اتخاذ برنامه‌هاي جديد تأکيد دارند.

در قانون برنامه اول توسعه پيش‌بيني شده بود که نرخ باروري از 6.4 فرزند در سال 1365 به 4 فرزند در سال 1390 برسد، اما در سال 1371 به اين هدف رسيديم. با اين حال در سال 72، قانون تنظيم خانواده در مجلس تصويب شد. در سال 1379 نرخ باروري به 1/2 فرزند به ازاي هر مادر و در سال 1390 به حدود 7/1 کاهش يافت. بر اساس گزارش سازمان ملل، نرخ باروري ايران در سال 2015 به رقم 1.62 رسيده است[1]. اگر هر خانواده‌ ايراني دو فرزند داشته باشد، آن‌ها تنهاجايگزين پدر و مادر مي‌شوند که در اصطلاح به آن نرخ جايگزيني مي‌گويند. ولي نرخ پايين‌تر به معناي کاهش تدريجي جمعيت و پير شدن آن است.

مسئلة جمعيت، موضوعي بين‌رشته‌اي و داراي ابعاد مختلف سياسي، اقتصادي، و فرهنگي است. در ميان مباحث مطرح شده در زمينه جمعيت مباحث اقتصادي از اهميت به خصوصي برخودار است. بسياري از شبهه‌هاي مطرح شده در زمينه جمعيت ريشه اقتصادي دارد. در اين اثر تلاش داريم تا به نقد و بررسي مهم‌ترين مباحث اقتصاد جمعيت بپردازيم. در اين بررسي به صورت خاص به جايگاه جمعيت در اقتصاد مقاومتي توجه شده و برخي از مهم‌ترين شبهات اقتصادي مطرح شده پيرامون افزايش جمعيت در دو سطح خرد و کلان مورد نقد و بررسي قرار گرفته است.

فهرست

فهرست مطالب

مقدمه. 9

اقتصاد جمعيت

مروري بر رويکردهاي جمعيتي.. 14

1. طرف‌داران افزايش جمعيت.... 14

2. طرف‌داران کاهش جمعيت.... 15

3. طرف‌داران جمعيت ثابت.... 15

4. طرف‌داران جمعيت متناسب و متوازن.. 15

سير تحول انديشه‌هاي اقتصادي جمعيت.... 16

انديشه‌هاي جمعيتي بدبينانه مالتوسي.. 17

انديشه‌هاي مالتوسي‌هاي جديد.. 18

انديشه‌هاي جديد در اقتصاد جمعيت.... 20

اقتصاد اسلامي و مسأله جمعيت.... 22

نظريه ابن خلدون در مورد تأثير مثبت جمعيت بر پيشرفت اقتصادي... 22

چارچوب تحليلي فرا اقتصادي جمعيت در اقتصاد اسلامي.. 23

جايگاه جمعيت در اقتصاد مقاومتي

تعريف اقتصاد مقاومتي.. 28

ابعاد اسلامي و بومي اقتصاد مقاومتي.. 29

دو مفهوم محوري اقتصاد مقاومتي.. 30

جايگاه جمعيت در اقتصاد مقاومتي.. 31

سياست‌هاي دوگانه در زمينه جمعيت.... 31

آسيب‌‌شناسي اقتصادي کاهش نرخ رشد جمعيت.... 33

الف) کاهش سرمايه انساني و نيروي کار. 34

ب) افزايش هزينه توليد کالاها و خدمات و کاهش بهره‌وري... 38

ج) کاهش تخصص‌گرايي.. 39

د) افزايش هزينه‌هاي بهداشتي درماني.. 40

ه) افزايش خطر ورشکستگي صندوق‌هاي تأمين اجتماعي.. 40

راهبردهاي ايمن ساز در حوزه اقتصاد جمعيت.... 42

علل کاهش نرخ رشد جمعيت در ايران.. 43

الف) عوامل فرهنگي اجتماعي.. 43

ب) عوامل اقتصادي... 47

راهبردهاي مواجهه با مشکلات اقتصادي جمعيت.... 48

فرهنگ‌سازي رشد جمعيت.... 48

تقويت تکافل اجتماعي.. 49

حمايت دولت.... 50

شبهه‌هاي اقتصادي جمعيت و اهميت پاسخ به آن

 

شبهه‌هاي اقتصادي رشد جمعيت در سطح فردي و خانوار

الف) نداشتن درآمد و ترس از فقر. 58

سابقه شبهه فقرزايي فرزند.. 59

پاسخ قرآني به شبهه فقرزايي جمعيت.... 60

تشويق معصومين نسبت به فرزندآوري... 62

خداوند چگونه روزي فرزندان را مي‌دهد؟. 66

هزينه‌هاي فرزند جديد چقدر است؟. 67

صرفه مقياس فرزند بيشتر. 67

منافع پنهان فرزند بيشتر. 68

لزوم مديريت مخارج خانوار. 69

پرهيز از مصرف‌گرايي و رعايت حد کفاف... 70

اعتدال در هزينه براي فرزندان.. 71

مسئوليت چهار گروه براي حل مشکل.. 72

ب) کاهش رفاه خانواده (فرزند کمتر زندگي بهتر) 74

نادرستي شعار فرزند کمتر زندگي بهتر. 74

برداشت غلط از رفاه خانواده. 74

تاثير بعد خانوار بر رفاه خانواده. 75

ج) کاهش توان سرمايه‌گذاري براي فرزندان.. 75

عدم وابستگي کامل سرمايه‌گذاري لازم به تعداد فرزندان.. 76

د) مشغول بودن به تحصيل.. 77

عدم تنافي فرزندآوري و تحصيل.. 77

لزوم گسترش خوابگاه‌هاي متاهلي دانشجويي.. 78

پاسخ به شبهه‌هاي اقتصادي خرد جمعيت در يک نگاه. 78

شبهه‌هاي اقتصادي جمعيت در سطح کلان اقتصادي

1. افزايش فقر. 82

استدلال مالتوس عليه افزايش جمعيت.... 82

دليل استقبال دولت انگليس از انديشه مالتوس.... 84

رد شبهه فقرزايي جمعيت در ادبيات اقتصادي... 84

نگاه اسلام به شبهه فقرزايي جمعيت.... 86

2. افزايش تخريب محيط زيست.... 87

نقد ديدگاه تأثير جمعيت بر تخريب محيط زيست.... 88

3. مانع توسعه و پيشرفت.... 88

پاسخ به شبهه تأثير منفي جمعيت بر توسعه. 89

نرخ باروري؛ موتور محرک رشد اقتصادي... 89

اثر جمعيت بر کشف نوآوري‌ها و رشد اقتصادي... 95

جمعيت به عنوان سرمايه انساني.. 95

نقد شبهه جمعيت مانع رشد و توسعه در اقتصاد ايران.. 96

4. ناتواني دولت در تأمين مخارج (ديدگاه کمبود منابع) 97

نقد ديدگاه کمبود منابع دولت.... 98

ايران ظرفيت چه مقدار جمعيت را دارد؟. 98

پاسخ به شبهه‌هاي اقتصادي کلان جمعيت در يک نگاه. 102

ضميمه: آمارهاي جمعيتي جمهوري اسلامي ايران.. 103

منابع.. 109

نمايه موضوعي.. 112

نمايه اعلام.. 112